Επειδή διαβάζουμε συχνά γνώμες ειδικών για το πώς τα πήγε η Ελλάδα έως τώρα στην πανδημία, οι οποίες στηρίζονται σε κάποια αποσπασματικά στοιχεία και συχνά χρησιμοποιούνται για να υποστηρίξουν την μία ή την άλλη άποψη, καλό θα ήταν να έχουμε μία αίσθηση των βασικών στοιχείων. Παραθέτω στον παρακάτω πίνακα τα πιο πρόσφατα στοιχεία (ή προβλέψεις) από επίσημες/έγκυρες πηγές για την Ελλάδα για ολόκληρο το 2020. Για σύγκριση παραθέτω τα στοιχεία της Σουηδίας, καθώς αυτή είναι η χώρα της οποίας η όλη πολιτική διαχείριση της πανδημίας απέκλινε περισσότερο από κάθε άλλη εντός της Ευρώπης, και άρα η παρουσίαση των στοιχείων για ολόκληρο το 2020 έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Τα στοιχεία που έχω διαλέξει μπορούν να κατηγοριοποιηθούν σε τέσσερις γενικές κατηγορίες, τις οποίες διάλεξα ως τις μεγαλύτερες/σημαντικότερες κατηγορίες που μπορούν να αποτυπώσουν τις έως τώρα επιπτώσεις της πανδημίας:
1. Θάνατοι (ως δείκτης/proxy για τις υγειονομικές επιπτώσεις της πανδημίας),
2. Μείωση ΑΕΠ (ως δείκτης για τις οικονομικές επιπτώσεις),
3. Διάρκεια κλειστών δημοτικών/νηπιαγωγείων (ως δείκτης για τις επιπτώσεις στη νέα γενιά), και
4. Ένταση κυβερνητικών μέτρων αντιμετώπισης της πανδημίας (ως δείκτης παρέμβασης/περιορισμού ελευθεριών και δικαιωμάτων).
Λίγες πρώτες σκέψεις:
Disclaimer: Παρακάτω ακολουθούν κάποιες σκέψεις με βάση τα στοιχεία του πίνακα. Προφανώς η ερμηνεία των στοιχείων αυτών είναι ιδιαίτερα πολύπλοκη και δύσκολη και έχει να κάνει με χαρακτηριστικά των χωρών και των πληθυσμών (ας πούμε δηλ. με σταθερές μεταβλητές, όπως ίσως η πληθυσμιακή πυκνότητα, η ηλικιακή κατανομή, οι κλιματικές συνθήκες, οι υποδομές στο σύστημα υγείας, στο σύστημα εκπαίδευσης, κ.ά.), με την ίδια την παρέμβαση της πολιτείας (ας πούμε δηλ. με μεταβαλλόμενες μεταβλητές, όπως σε γενικές γραμμές είναι τα μέτρα διαχείρισης της πανδημίας), και φυσικά και με την τυχαιότητα (τυχαίες μεταβλητές όπως πότε και πόσοι έφεραν τον ιό σε κάθε χώρα από το εξωτερικό, αν και πότε έχουν εμφανιστεί πιο μεταδοτικά στελέχη του ιού σε κάθε χώρα, αριθμός από superspreading events ιδίως στην αρχή κάθε “κύματος”, κ.λπ.). Προφανώς είναι πολύ δύσκολο να μάθουμε εν τέλει πώς όλα τα παραπάνω συνδυάζονται ώστε να παρατηρήσει κανείς τα αποτελέσματα που παρουσιάζονται στον πίνακα. Με αυτό το δεδομένο, οι παρακάτω σκέψεις σε καμμία περίπτωση δεν πρέπει να ιδωθούν ως προσπάθεια τελικής αξιολόγησης της διαχείρισης της πανδημίας από την κάθε κυβέρνηση, αλλά ως μία προσπάθεια να δούμε πώς η πανδημία “χτύπησε” την κάθε χώρα.
1. Υγειονομικό σκέλος:
Οι θάνατοι από covid (4,881) στην Ελλάδα ήταν λιγότεροι (οι μισοί, μάλιστα 49% για την ακρίβεια) του συνόλου των επιπλέον θανάτων σε σχέση με τον μέσο όρο των τελευταίων πέντε ετών (excess deaths – 9,894). Αντίθετα στην Σουηδία οι επιπλέον θάνατοι όχι μόνο δεν ήταν περισσότεροι, αλλά ήταν πολύ λιγότεροι από αυτούς λόγω covid (περίπου στο 70%). Η έμφαση στους θανάτους από covid που χαρακτηρίζει και την ρητορική πολλών ειδικών (και σίγουρα πολιτικών) εξηγεί και την παρανόηση που υπάρχει στην κοινή γνώμη, ότι δηλαδή η Σουηδία είχε πολύ περισσότερα θύματα στην πανδημία από ότι η Ελλάδα. Στην πραγματικότητα η Ελλάδα είναι αυτή που είχε αναλογικά περισσότερες απώλειες ζωών.
Η εντυπωσιακή απόκλιση μεταξύ θανάτων από covid και σύνολο επιπλέον θανάτων (που είναι προφανώς και το σημαντικότερο στατιστικό σε σχέση με την ολική θνησιμότητα, δηλ. από άποψη δημόσιας υγείας) μεταξύ των δύο χωρών έχει μάλλον τις εξής πιθανές εξηγήσεις:
α. στην Ελλάδα υπήρξε σχετική υποκαταγραφή θανάτων covid,
β. οι θάνατοι από άλλα αίτια ήταν αναλογικά μεγαλύτερη στην Ελλάδα (π.χ. λόγω παράπλευρων επιπτώσεων από τα αυστηρότερα μέτρα, βλ. διακοπή κοινωνικού κράτους, υπηρεσιών υγείας όπως χειρουργεία για καρκίνο, υπερκορεσμός συστήματος υγείας το τελευταίο δίμηνο του έτους και σε κάποιες περιοχές, κ.ά.), και
γ. στην Σουηδία πέθαναν από covid περισσότεροι, αναλογικά, ευάλωτοι ασθενείς (βλ. σε οίκους ευγηρίας με γνωστό/δημοσιευμένο προσδόκιμο ζωής λίγων μηνών – ασχέτως πανδημίας) που δυστυχώς θα πέθαιναν από οποιοδήποτε, έστω και μικρό insult στην υγεία τους (και λόγω ανταγωνισμού των λοιμώξεων, όπου δηλ. ο covid ήρθε και «πήρε» την θέση κάποιας άλλης λοίμωξης).
Επιπλέον, είναι λογικό να περιμένει κανείς ότι η χώρα με την μεγαλύτερη αναστάτωση (disruption) στις υπηρεσίες υγείας και στο κοινωνικό κράτος θα έχει και μεγαλύτερη ουρά (στην διάρκεια του χρόνου) στις επιπτώσεις υγείας (δηλ. αυξημένη θνησιμότητα για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα μετά το πέρας της πανδημίας, π.χ. λόγω μείωσης υπηρεσιών screening ή υπηρεσιών ψυχολογικής υποστήριξης κατά την διάρκεια της πανδημίας).
Από την άλλη οι θάνατοι αυξήθηκαν στις δύο χώρες σε παρόμοιο ποσοστό συγκρίνοντας με τον μέσο όρο των θανάτων των τελευταίων πέντε ετών (Ελλάδα αύξηση 8,1%, Σουηδία αύξηση 7,8%), όμως αν υπολογίσουμε τους θανάτους ανά 1,000 κατοίκους θα δούμε ότι η Ελλάδα είχε μεγαλύτερη από διπλάσια αύξηση (2,26 φορές την αύξηση της Σουηδίας, για την ακρίβεια) στην θνησιμότητα σε σχέση με την αύξηση που καταγράφηκε στην Σουηδία (καθώς ο πληθυσμός της Σουηδίας τα τελευταία πέντε χρόνια έχει αυξηθεί – ενδεικτικά 9,85 εκατομμύρια το 2015 και 10,51 το 2020 – ενώ της Ελλάδας είναι στάσιμος/έχει ελαφρά μειωθεί – ενδεικτικά 10,86 εκατομμύρια το 2015 και 10,73 το 2020). Προφανώς όλα τα παραπάνω αποτελούν έκπληξη σε όποιον σε όλη την πανδημία παρακολουθεί μόνο τους θανάτους από covid, που όπως φαίνεται λένε μόνο την μισή αλήθεια (ιδίως στην περίπτωση της Ελλάδας αυτό φαίνεται να ισχύει κυριολεκτικά). Μάλιστα, είναι σαφές ότι στην περίπτωση της Ελλάδας, ο τεράστιος (διπλάσιος) αριθμός επιπλέον θανάτων σε σχέση με αυτούς λόγω covid χρήζει επίσημης διερεύνησης και εξήγησης από την πολιτεία. Δυστυχώς, προσωπικά δεν έχω διαβάσει τίποτα σχετικό, ούτε καν έχω ακούσει κάποιον ειδικό/αρμόδιο να σχολιάζει το θέμα της απόκλισης μεταξύ συνόλου επιπλέον θανάτων και θανάτων από covid. Το θέμα προς το παρόν είναι σαν να μην υπάρχει στη δημόσια συζήτηση.
2. Οικονομικές επιπτώσεις:
Η Ελλάδα προβλέπεται να έχει το 2020 από τις μεγαλύτερες μειώσεις στο ΑΕΠ εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, περίπου 10%. Ο μέσος όρος μείωσης στην Ευρώπη προβλέπεται να είναι περίπου στο 7,5% (ενδεικτικά, πρόβλεψη -7,3% από την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα για την ευρωζώνη). Αντίθετα η Σουηδία προβλέπεται να έχει σαφώς μικρότερη μείωση (περίπου 5%). Μέρος της εξήγησης, προφανώς και είναι η μεγαλύτερη εξάρτηση του ΑΕΠ της Ελλάδας από τον τουρισμό, ο οποίος επηρεάστηκε σε πολύ μεγάλο βαθμό και για προφανείς λόγους. Δεν μπορεί όμως κανείς να μην σκεφτεί το ενδεχόμενο, μέρος της εξήγησης να είναι και η μεγαλύτερη ένταση περιοριστικών μέτρων στην Ελλάδα, με κλειστή την οικονομία/κοινωνία (λιανεμπόριο, κινητικότητα πολιτών) για περισσότερο διάστημα από ό,τι στην Σουηδία.
3. Επιπτώσεις στη νέα γενιά:
Εδώ η Ελλάδα βρίσκεται στις χώρες με την μεγαλύτερη αναστάτωση (disruption) στην εκπαιδευτική διαδικασία καθώς έκλεισε τα σχολεία για πολύ μεγαλύτερο διάστημα (>50% της διάρκειας μίας ολόκληρης σχολικής χρονιάς!) από όσο έκλεισαν κατά μέσο όρο στην Ευρώπη. Τέτοια αναστάτωση στη ζωή των παιδιών δεν έχει ξανασυμβεί στην ζωντανή μας μνήμη και οι επιπτώσεις από αυτήν την επιλογή (γιατί εδώ σε αντίθεση με τα προηγούμενα πρόκειται ξεκάθαρα για επιλογή πολιτικής διαχείρισης) είναι δύσκολο να προβλεφθούν, όμως δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς ότι θα είναι επιδερμικές και γρήγορα θεραπεύσιμες (εδώ δηλ. φαίνεται οι επιπτώσεις να είναι πολύ σοβαρές και να έχουν την μεγαλύτερη ουρά καθώς είναι πιθανόν να έχουν διάρκεια σε ολόκληρη την μελλοντική ζωή των παιδιών, δηλ. διάρκεια πολλών δεκαετιών).
Αντίθετα, τα παιδιά στην Σουηδία προστατεύτηκαν από τις παραπάνω δυσμενείς επιπτώσεις με την απόφαση να μείνουν ανοικτά τα δημοτικά και γυμνάσια σχεδόν σε όλη την διάρκεια της πανδημίας ενώ μόνο πρόσφατα (με το νέο έτος) κάποια γυμνάσια πήγαν σε υβριδικό σύστημα εκπαίδευσης (δια ζώσης και απομακρυσμένης).
Ακριβώς παρόμοια είναι η εικόνα και σε σχέση με τις αθλητικές δραστηριότητες των παιδιών που λαμβάνουν χώρα εκτός σχολείου. Εδώ πρέπει να γίνει και μία αναφορά στην απόφαση της Ελλάδας για υποχρεωτική χρήση μάσκας σε όλα τα παιδιά από το προνήπιο και πάνω, ενώ στην Σουηδία η μάσκα δεν χρησιμοποιήθηκε στα σχολεία ποτέ. Στην υπόλοιπη Ευρώπη, η μάσκα κατά κανόνα δεν χρησιμοποιήθηκε στις μικρές ηλικίες (δημοτικό και κάτω), ενώ στις μεγαλύτερες ηλικίες σχεδόν πουθενά δεν έγινε υποχρεωτική, αλλά απλά σε κάποιες χώρες και για κάποιο διάστημα (επί μεγάλης επιδημιολογικής επιβάρυνσης) έγινε σύσταση χρήσης της σε κοινόχρηστους, κλειστούς, χώρους του σχολείου, κι αυτό στα διαλλείματα και όχι την ώρα του μαθήματος.
4. Περιορισμός ελευθεριών και δικαιωμάτων:
Η ένταση των μέτρων και άρα ο περιορισμός δικαιωμάτων και ελευθεριών των πολιτών ήταν, όπως φαντάζεται κανείς, μεγαλύτερη στην Ελλάδα από ό,τι στην Σουηδία. Για αυτόν τον σκοπό έχω χρησιμοποιήσει το Oxford covid-19 government stringency index, το οποίο βαθμολογεί διάφορους δείκτες κυβερνητικής παρέμβασης και βγάζει ένα σκορ μεταξύ 0 και 100 (ας πούμε όσο πιο ψηλά τόσο πιο αυστηρά τα μέτρα, προσοχή: δεν είναι δείκτης αποτελεσματικότητας των μέτρων). Ίσως όμως το πιο ενδιαφέρον εδώ είναι το εξής: και η Σουηδία πήρε (και συνεχίζει) μέτρα περιορισμού της πανδημίας, και μάλιστα πολλά (κάτι που πολλοί συχνά ξεχνούν ή αγνοούν) με τις εξής δύο διαφοροποιήσεις:
α. τα μέτρα ήταν λιγότερο περιοριστικά (βλ. τομείς όπως κινητικότητα πολιτών, κλείσιμο επιχειρήσεων, κ.ά.), με σκορ στην Σουηδία 58,9 ως τον μέσο όρο για κάθε ημέρα που ισχύουν τα μέτρα από την 1η ημέρα εφαρμογής τους (ενώ στην Ελλάδα το μέσο ημερήσιο σκορ ήταν λίγο παραπάνω, στο 62,7), και
β. τουλάχιστον εξίσου σημαντικό, τα μέτρα ήταν λιγότερο μεταβλητά στον χρόνο (τo standard deviation του oxford stringency index ήταν σαφώς μικρότερο (κάτω από το μισό) στην Σουηδία (8,4) – από ό,τι στην Ελλάδα (16,9)). Αυτό μάλλον δείχνει μία πιο συνειδητή, σταθερή, και μακρόπνοη πολιτική της Σουηδίας, με στόχο τον μικρότερο περιορισμό των πολιτών, την μικρότερη ψυχολογική κόπωση, την μεγαλύτερη διαχρονική συμμόρφωση των πολιτών, αλλά και την έμφαση σε λιγότερα μέτρα που ίσως έχουν μεγαλύτερη καθαρή (net) αποτελεσματικότητα (π.χ. για αντιδιαστολή ας σκεφτούμε ενδεικτικά στην Ελλάδα από την μία την χαλαρότητα του καλοκαιριού και της αρχής φθινοπώρου, και από την άλλη την “αυστηρότητα” του κλειστού σχολείου για μεγάλο διάστημα ή της καθολικής χρήσης μάσκας για πολλούς μήνες σε εξωτερικούς χώρους και στα δημοτικά/νηπιαγωγεία, ακόμη και σε περιοχές πράσινες, δηλ. με μικρή επιδημιολογική επιβάρυνση).
Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι πολλές κατηγορίες παραπάνω είναι αλληλένδετες. Για παράδειγμα η μεγάλη ένταση των μέτρων δεν περιορίζει μόνο τις ελευθερίες των πολιτών, αλλά και την ψυχολογική (βλ. κατάθλιψη, κ.ά.) και σωματική (βλ. καθιστική ζωή, παχυσαρκία, κ.ά.) υγεία των παιδιών και ενηλίκων.
Σημειώσεις (σε σχέση με τα στοιχεία του πίνακα):
1. Τα στοιχεία δεν είναι τελικά και μπορεί κανείς να περιμένει (μικρο)αλλαγές μέχρι να οριστικοποιηθούν.
2. Φυσικά μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει και άλλους δείκτες ως πιο ικανούς (αν αυτό κανείς πιστεύει) να αναδείξουν τις επιπτώσεις σε κάθε μία από τις παραπάνω κατηγορίες. Όπως και μπορεί να χρησιμοποιήσει και άλλες κατηγορίες. Προσωπικά διάλεξα τους παραπάνω ως μάλλον τους λιγότερο bias sensitive δείκτες και μάλλον τους πιο αποδεκτούς διεθνώς για μία πρώτη εντύπωση. Κατανοώ πλήρως τον κίνδυνο υπεραπλούστευσης και σε καμμία περίπτωση δεν πιστεύω ότι κάτι τόσο πολύπλοκο όσο η πανδημία που ζούμε μπορεί να αποτυπωθεί απλά μέσω κάποιων λίγων αριθμών. Όμως, αυτό δεν αλλάζει το γεγονός ότι η γνώση αυτών των βασικών περιγραφικών στατιστικών της πανδημίας για την κάθε χώρα είναι αναγκαία για να μπορεί να ξεκινήσει κάποιος να “χτίσει” μία άποψη για το φαινόμενο της πανδημίας στην κάθε χώρα (ή έστω να μπορεί να έχει κάποια κριτήρια αξιολόγησης όσων ακούει δημοσίως, από ειδικούς ή μη).
3. Η πανδημία είναι δυναμική και συνεχιζόμενη στον χρόνο και η ανάλυση μόνο του 2020 είναι για ενδεικτικούς μόνο σκοπούς. Προφανώς και η πανδημία συνεχίζεται, όπως και προφανώς και οι επιπτώσεις από την πανδημία θα έχουν μεγάλη ουρά σε αρκετούς τομείς, ακόμη και μετά το πέρας της. Όμως η ανάλυση του πρώτου ολόκληρου έτους έχει ακριβώς το θετικό ότι δεν πάσχει από αποσπασματική ανάλυση διαφορετικών δεικτών σε διαφορετικές φάσεις της πανδημίας για κάθε χώρα (προφανώς κάποια στιγμή στο μέλλον θα μπορούμε να αναλύσουμε την περίοδο διάρκειας όλης της πανδημίας, όμως και αυτό θα χρειαστεί πολλά χρόνια, ακριβώς λόγω της μεγάλης ουράς σε πολλές από τις επιπτώσεις στον πληθυσμό).
4. Υπάρχουν πολλοί που λένε ότι δεν μπορούμε να κάνουμε συγκρίσεις μεταξύ χωρών ή περιοχών. Μάλλον εννοούν ότι οι συγκρίσεις είναι δύσκολες στην ανάλυσή τους. Σε αυτό θα συμφωνήσω απόλυτα (άλλωστε το αναλύω σύντομα και στην αρχή του κειμένου). Όμως, προκειμένου να μπορέσει να κάνει κανείς μία προσπάθεια να φτάσει πιο κοντά στην αλήθεια και την εξήγηση φαινομένων, είναι αναγκαίο να έχει πρώτα στην διάθεσή του κάποια (κάπως) αντικειμενικά στοιχεία. Και όπως φαίνεται από τα παραπάνω, πολλοί είναι αυτοί, ακόμη και από τους ειδικούς, που αγνοούν τέτοια βασικά στοιχεία. Το πώς θα προσπαθήσει κανείς να ερμηνεύσει αυτά τα στοιχεία είναι μία διαφορετική συζήτηση.
Πηγή: tsarpalis.gr
Αφήστε ένα σχόλιο