του Σπυρίδωνα Στάλια
Οικονομολόγος Ph.D

Το σημείο για την αλλαγή της οικονομικής πολιτικής στην Ευρώπη αρχίζει με την σταδιακή μεταμόρφωση του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος του Ηνωμένου Βασιλείου σε ένα νεοφιλελεύθερο κόμμα. Ο τότε Πρωθυπουργός Τζέιμς Κάλαχαν (James Callaghan), στο ετήσιο συνέδριο του Εργατικού Κόμματος στις 28 Σεπτεμβρίου 1976, είπε την κομβική φράση που έθεσε ουσιαστικά το τέλος στην εποχή της πλήρους απασχόλησης μέσω κρατικών δαπανών, λέγοντας:

‘Πιστεύαμε ότι θα μπορούσαμε να “ξεφορτωθούμε” την ανεργία απλώς αυξάνοντας τις κρατικές δαπάνες… Σας λέω με ειλικρίνεια ότι αυτή η επιλογή δεν υπάρχει πλέον (that option no longer exists)…’

Και συμπλήρωσε, αναφερόμενος στην εθνική ευημερία και την πλήρη απασχόληση:

‘… δεν μπορεί να υπάρξει μόνιμη βελτίωση στα δικά μας πρότυπα ζωής αν δεν πάψουμε πρώτα να μην χρεωνόμαστε όλο και περισσότερο ως έθνος.» (There can be no lasting improvement in your own living standards until we can achieve it without going deeper and deeper into debt as a nation’.

Η ομιλία αυτή αναγνωρίζεται ευρέως ως η στιγμή που ένας Εργατικός Πρωθυπουργός εγκατέλειψε δημόσια τον πυρήνα της μεταπολεμικής Κεϋνσιανής Συναίνεσης.

Ουσιαστικά, άνοιξε τον δρόμο για την υιοθέτηση πολιτικών που αργότερα θα συνδέονταν με τον νεοφιλελευθερισμό και την έμφαση στον έλεγχο της προσφοράς χρήματος, στον περιορισμό του δημοσίου χρέους και στην αντιμετώπιση του πληθωρισμού ως πρώτης προτεραιότητας. Άνοιξε ο δρόμος για την Θάτσερ, στην Αμερική ερχόταν ο Ρέιγκαν.

Το ταξίδι αυτό ολοκληρώθηκε με την τη Συνθήκη του Μάαστριχτ (θρίαμβος του νεοφιλελευθερισμού) και με την παρουσία της εξελιγμένης  πια Ευρωπαϊκής Αριστεράς, που για λόγους ρεαλισμού και άλλων ανόητων πολιτικών συλλογισμών υιοθέτησε την Νεοφιλελεύθερη Πολιτική της Ευρωζώνης. Και ενώ αυτά, ακόμα στην Ελλάδα η Αριστερά πιπιλίζει την σοσιαλδημοκρατία/σοσιαλισμό στην Ελλάδα της Ευρωζώνης που τα έχει αρνηθεί. Αθλιότης!

Ας πάμε από την αρχή. Ο σοσιαλισμός είναι ένας εξαιρετικά ευρύς όρος που καλύπτει διαφορετικές ιδεολογίες, οικονομικά συστήματα και πολιτικά κινήματα, τόσο στην πράξη (ως εφαρμογή) όσο και στη θεωρία.[1]
Είναι αδύνατο να προσδιορίσουμε έναν ακριβή “αριθμό”, αλλά μπορούμε να τον κατηγοριοποιήσουμε στα πιο σημαντικά πρακτικά μοντέλα.
Τα τέσσερα  πιο σημαντικά πρακτικά μοντέλα είναι:

1. Κρατικός Σοσιαλισμός / Κομμουνισμός (Σοβιετικό Μοντέλο),

2. Δημοκρατικός Σοσιαλισμός / Σοσιαλδημοκρατία: Σκανδιναβικό Μοντέλο,

3. Κεϋνσιανό Σοσιαλιστικό Μοντέλο υπό το καθεστώς του Bretton Woods.

Στην πραγματικότητα, πολλές από αυτές τις χώρες αναφέρονται ως μικτές οικονομίες πρόνοιας με έντονα σοσιαλιστικά χαρακτηριστικά, παρά ως αμιγώς σοσιαλιστικές.

4. Αγοραίος Σοσιαλισμός (Market Socialism είχε εφαρμοστεί σε ορισμένες χώρες, όπως στη Γιουγκοσλαβία, στην Ουγγαρία).

Συνοπτικά, ο σοσιαλισμός εμφανίζεται ως ένα ευρύ φάσμα, από τα αυταρχικά (Κρατικός Σοσιαλισμός/Κομμουνισμός) μέχρι τα δημοκρατικά (Σοσιαλδημοκρατία). Ουσιαστικά, κάθε χώρα που εφάρμοσε σοσιαλιστικές αρχές τις προσάρμοσε στα δικά της ιστορικά και πολιτισμικά δεδομένα.

Εκείνο όμως που είναι κοινό σε όλα τα παραπάνω καθεστώτα, ήταν ότι όλες οι χώρες διατηρούσαν το δικό τους Εθνικό Νόμισμα.

Εδώ τίθεται το ερώτημα γιατί όλα τα επονομαζόμενα σοσιαλιστικά καθεστώτα διατήρησαν το Εθνικό τους Νόμισμα;

Η κατοχή του δικού τους νομίσματος ήταν ζωτικής σημασίας για την άσκηση της οικονομικής κυριαρχίας και την εφαρμογή των πολιτικών και ιδεολογικών τους στόχων:

Σε αυτές τις χώρες (π.χ. Σουηδία, Δανία, Δυτική Ευρώπη), το εθνικό νόμισμα είναι κρίσιμο εργαλείο για την εφαρμογή αυτόνομης νομισματικής και δημοσιονομικής πολιτικής. Το κράτος το χρησιμοποιεί για να χρηματοδοτήσει την ανάπτυξη, την πλήρη απασχόληση, το κράτος πρόνοιας, την παιδεία, μέσω της φορολογίας την δικαιότερη κατανομή του ΑΕΠ, να ρυθμίζει την οικονομία μέσω των επιτοκίων και των κρατικών δαπανών και την χρηματοδότηση της άμυνας.

Χωρίς την εθνική νομισματική κυριαρχία, αυτά τα μοντέλα δεν θα μπορούσαν να λειτουργήσουν, καθώς περιορίζεται η ικανότητα αντιμετώπισης οικονομικών προβλημάτων π.χ. κρίσεων και της υλοποίησης των στόχων τους.

Στο  Σοβιετικό / Κεντρικά Σχεδιασμένο Μοντέλο (οπως και στις χώρες της Κομεκόν), το ρούβλι χρησίμευε ως λογιστική μονάδα για τον κεντρικό σχεδιασμό. Επέτρεπε στο κράτος να μετράει το κόστος παραγωγής, να διανέμει μισθούς στους εργάτες και να τιμολογεί τα προϊόντα, ακόμα κι αν οι τιμές ήταν τεχνητά καθορισμένες. Ο απόλυτος έλεγχος του νομίσματος επέτρεψε την εσωτερική μεταφορά τεράστιων πόρων για την εκτέλεση του κεντρικού σχεδιασμού, κυρίως στην βαριά βιομηχανία, που κατέστησε την ΕΣΣΔ παγκόσμια δύναμη, χωρίς να εξαρτάται η αξία του νομίσματος από εξωτερικές αγορές. Ως προς το Διεθνές Εμπόριο ακόμα και οι πιο κλειστές σοσιαλιστικές οικονομίες, όπως η ΕΣΣΔ, συμμετείχαν στο διεθνές εμπόριο. Για να αγοράσουν ή να πουλήσουν αγαθά από/προς άλλες χώρες, έπρεπε:
Είτε να χρησιμοποιούν ελεύθερα μετατρέψιμα νομίσματα (δολάριο, μάρκο, κ.λπ.), είτε να χρησιμοποιούν το δικό τους νόμισμα, του οποίου η συναλλαγματική ισοτιμία καθοριζόταν από το κράτος.

Συμπερασματικά, για να λειτουργήσει ένα μεγάλο κράτος που παρεμβαίνει στην οικονομία για κοινωνικούς, αναπτυξιακούς και αμύνης σκοπούς —είτε πρόκειται για πλήρη σοσιαλισμό είτε για ένα εκτεταμένο κράτος πρόνοιας και δίκαιης κατανομής του εισοδήματος—, ‘’η ανεξαρτησία και ο έλεγχος του εθνικού νομίσματος είναι πράγματι πιο κρίσιμο από ό,τι η άμεση εθνικοποίηση όλων των μέσων παραγωγής!‘’

Για τα σύγχρονα, δημοκρατικά καθεστώτα  που στοχεύουν στην ανάπτυξη, κοινωνική δικαιοσύνη και το κράτος πρόνοιας, η νομισματική και δημοσιονομική κυριαρχία είναι όντως το πιο σημαντικό δομικό στοιχείο για την επίτευξη των στόχων τους.

Αυτά τα αριστερά ‘αλαμπουρνέζικα’ ότι “ο σοσιαλισμός δεν έχει ανάγκη το νόμισμα αφού η διανομή θα γίνεται στον καθένα σύμφωνα με τις ανάγκες του” τελικά, τουλάχιστον μέχρι σήμερα, η σύγχρονη σκληρή σοσιαλιστική πραγματικότητα, ας πούμε Κίνα ή Βιετνάμ, την διέψευσε.

Τι είναι η Αμερική;

Πριν προχωρήσω, ας κάνουμε εδώ μια παρεμβολή. Αλήθεια οι ΗΠΑ τι είναι;

Η ικανότητα της Ουάσιγκτον να εκδίδει το δικό της νόμισμα, της δίνει τη νομισματική δυνατότητα να διατηρεί ένα τεράστιο Κράτος Πρόνοιας άλλα και Ισχύος αναμφίβολα.

Πράγματι, η Αμερική δεν είναι αμιγώς καπιταλιστικό κράτος με την έννοια του laissez-faire (πλήρως ελεύθερη αγορά χωρίς κρατική παρέμβαση).

Ο Πρόεδρος Franklin D. Roosevelt (FDR) και το κεϋνσιανό πρόγραμμα New Deal τη δεκαετία του 1930 σηματοδότησαν την οριστική ρήξη με τον κλασικό φιλελευθερισμό των ΗΠΑ.

  • Social Security Act (1935): Θέσπιση των εθνικών συντάξεων γήρατος (Social Security) και της πρόνοιας.
  • Ρύθμιση: Δημιουργία φορέων όπως η FDIC (ασφάλιση καταθέσεων), η SEC (ρύθμιση χρηματιστηρίου) και η θέσπιση κανόνων για τη σχέση εργασίας-κεφαλαίου.

Αυτές οι πράξεις καθιέρωσαν τις ΗΠΑ ως Μικτή Οικονομία, ένας συνδυασμός καπιταλισμού και κρατικής παρέμβασης/πρόνοιας, και όχι πλέον το αμιγώς καπιταλιστικό μοντέλο του 19ου αιώνα.

Αλλά η ύπαρξη του συστήματος συντάξεων και πρόνοιας, παρόλο που αποτελεί σοσιαλιστικό στοιχείο, δεν αναιρεί τη θεμελιώδη καπιταλιστική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής της χώρας αλλά η ενεργός ζήτηση βρίσκεται στα χέρια της Ουάσιγκτον.

Είναι, λοιπόν, μια καπιταλιστική οικονομία με σοσιαλίζοντα/ σοσιαλδημοκρατικά στοιχεία.

Η Ευρωζώνη: ‘Καπιταλισμός χωρίς αντίδοτο’

Στον αντίποδα όλων των παραπάνω βρίσκεται η ευρωζώνη. Το ερώτημα που τίθεται είναι το εξής. Θα μπορούσε να υπάρξει σοσιαλδημοκρατία στην ευρωζώνη;

Εδώ θα πρέπει να τονιστεί ότι το ευρώ, το κοινό νόμισμα  της ευρωζώνης, είναι ταυτόχρονα και ξένο νόμισμα για κάθε χώρα της ευρωζώνης, αφού το ευρώ κάθε χώρα το βρίσκει από δανεισμό, φορολογία και από τις εξαγωγές.

Η χώρα που επικρατεί σε ένα τέτοιο μακροοικονομικό περιβάλλον, είναι αυτή που έχει την υψηλότερη παραγωγικότητα και άρα υψηλότερες εξαγωγές, που θα μπορούν τα πλεονάσματα να καλύπτουν τα ελλείμματα του ιδιωτικού και δημόσιου τομέα. Άλλως η χώρα πρέπει να επιβάλλει λιτότητα, να δανείζεται σύμφωνα με τις ορέξεις των αγορών και να επιβάλει άγρια φορολογία, πρωταρχικά για την αποπληρωμή τόκων και χρεολυσίων.

Η Ευρωζώνη (και η ΕΕ γενικότερα) οικοδομήθηκε γύρω από τις τέσσερις ελευθερίες της αγοράς (εργασία, αγαθά, υπηρεσίες, κεφάλαια) και τη δημοσιονομική πειθαρχία, γεγονός που την καθιστά θεμελιωδώς καπιταλιστική.

Τα Κράτη Μέλη ωστόσο, ισχυρίζονται ορισμένοι οικονομολόγοι, όπως ας πούμε Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Ελλάδα κ.τ.λ., φαίνεται ότι θα μπορούσαν να διατηρούν το δικό του εθνικό κράτος πρόνοιας (π.χ., εθνικό σύστημα υγείας, παιδείας, συντάξεων), το οποίο να χρηματοδοτείται μέσω της δικής τους εθνικής φορολογίας. Αυτά τα συστήματα είναι στην πραγματικότητα σοσιαλδημοκρατικά που θα μπορούσαν, έτσι φαίνεται λένε, να λειτουργούν εντός του ενιαίου νομισματικού και καπιταλιστικού πλαισίου.

Στην πράξη, λόγω των περιορισμών της Ευρωζώνης (δημοσιονομικοί κανόνες, έλλειψη νομισματικής κυριαρχίας), οδηγεί σε καπιταλιστικό αποτέλεσμα.

Τα αδύναμα κράτη (π.χ. Ελλάδα) αναγκάζονται να συρρικνώσουν ή να ιδιωτικοποιήσουν τις δημόσιες υπηρεσίες για να μειώσουν τα ελλείμματα. Η ποιότητα πέφτει και η ανισότητα αυξάνεται.

Το ιδεολογικό σοσιαλδημοκρατικό σύνθημα (π.χ., “υγεία για όλους”) αποτυγχάνει να λειτουργήσει μέσα στο πραγματικό καπιταλιστικό πλαίσιο της Ευρωζώνης, οδηγώντας σε αυτό που ονομάζουμε πολυεπίπεδη ανισότητα.

Επομένως, ο σοσιαλισμός/σοσιαλδημοκρατία μπορεί να εκφράζεται ως πρόθεση στα κράτη μέλη και από τα αριστερά κόμματα, αλλά η δυνατότητα εφαρμογής του (και η ποιότητά του) είναι στενά περιορισμένη από τους καπιταλιστικούς κανόνες της ενιαίας αγοράς και του κοινού νομίσματος.

Αυτό το φαινόμενο συχνά περιγράφεται ως “Καπιταλισμός χωρίς Αντίδοτο”.[2]

Τι σημαίνει  “Καπιταλισμός χωρίς Αντίδοτο” στην Ευρωζώνη

Το “αντίδοτο” στον καπιταλισμό, ιστορικά, παρέχεται από το κράτος μέσω δύο βασικών μηχανισμών:

  1. Το Νομισματικό Αντίδοτο (Η Κεϋνσιανή Πολιτική).

Αυτό είναι το πιο αδύναμο σημείο της Ευρωζώνης.

  • Το Καπιταλιστικό Πρόβλημα: Ο καπιταλισμός έχει εγγενείς κύκλους ύφεσης, ανεργίας και χρηματοπιστωτικής αστάθειας (2008/Μνημόνια).
  • Το Κλασικό Αντίδοτο: Μια χώρα με δικό της νόμισμα μπορεί να χρησιμοποιήσει την Κεϋνσιανή νομισματική πολιτική: Η Κεντρική Τράπεζα μειώνει τα επιτόκια ή το κράτος αυξάνει τις δαπάνες του (χρηματοδοτώντας μέσω δανεισμού/εκτύπωσης) για να τονώσει την οικονομία και να μειώσει την ανεργία.
  • Η Αποτυχία στην Ευρωζώνη (Το “Χωρίς Αντίδοτο”): Τα κράτη-μέλη έχασαν αυτή την ικανότητα. Δεν μπορούν να υποτιμήσουν το νόμισμά τους για να γίνουν ανταγωνιστικά ούτε μπορούν να δανειστούν ελεύθερα, επειδή έχουν περιορισμούς χρέους και ελλείμματος. Όταν έρχεται η κρίση, η μόνη επιλογή είναι η λιτότητα (περικοπές), η οποία βαθαίνει την ύφεση αντί να την αντιμετωπίζει.
  1. Το Δημοσιονομικό Αντίδοτο (Δημόσια Έργα, Κοινωνική Πρόνοια, Κράτος Δικαίου, Άμυνα).

Αυτό αφορά τη διατήρηση του Κράτους Ασφάλειας.

  • Το Καπιταλιστικό Πρόβλημα: Ο καπιταλισμός δημιουργεί ανισότητες και κοινωνικούς αποκλεισμούς, καθώς τα οφέλη συγκεντρώνονται στο κεφάλαιο.
  • Το Σοσιαλδημοκρατικό Αντίδοτο: Η αναδιανομή του πλούτου μέσω της φορολογίας για τη διατήρηση ισχυρών δημόσιων συστημάτων (υγεία, παιδεία κτλ), που εγγυώνται ένα δίχτυ ασφαλείας για όλους.
  • Η Αδυναμία στην Ευρωζώνη (Το “Χωρίς Αντίδοτο”): Επειδή τα αδύναμα κράτη έχουν χάσει τη νομισματική τους κυριαρχία και αντιμετωπίζουν πίεση από τις αγορές να μειώσουν τα χρέη τους, αναγκάζονται να περικόψουν τις δαπάνες για το Κράτος, την Αγκαλιά Ασφάλειας. Αυτό οδηγεί στην υποβάθμιση των “σοσιαλδημοκρατικών στοιχείων”, με αποτέλεσμα η κοινωνική ανισότητα και ανησυχία να οξύνεται, χωρίς τον απαραίτητο κρατικό “ρυθμιστή”.

Ο όρος “Καπιταλισμός χωρίς Αντίδοτο” τελικά σημαίνει ότι το πλαίσιο λειτουργίας της Ευρωζώνης οικονομική ένωση χωρίς δημοσιονομική και πολιτική ένωση, ακυρώνει τα δύο βασικά εργαλεία που χρησιμοποιούσαν τα ευρωπαϊκά κράτη για να ελέγξουν και να αμβλύνουν τις αρνητικές συνέπειες του καπιταλισμού:

  1. Την πολιτική νομισματική και δημοσιονομική ευελιξία (για την καταπολέμηση της ύφεσης).
  2. Την ανεξάρτητη δυνατότητα χρηματοδότησης ενός ισχυρού κράτους πρόνοιας και προστασίας του πολίτη (πχ για την καταπολέμηση της ανισότητας).

Αυτό οδηγεί σε μια δομή όπου τα κράτη-μέλη έχουν όλους τους κινδύνους του καπιταλισμού (ύφεση, χρέος, ανταγωνισμός) αλλά κανένα από τα εργαλεία για την αυτόνομη θεραπεία τους.

Η Αριστερά στην Ελλάδα αερολογεί, ψεύδεται, κρύβεται, ενώ έχει προσχωρήσει ανενδοίαστα στον νεοφιλελευθερισμό της Τραπεζικής Ευρωζώνης και υπόσχεται σοσιαλιστικούς λαγούς με πετραχήλια.

spyridonstalias@hotmail.com

Υποσημειώσεις:

[1] Είδη Σοσιαλισμού Θεωρητικά (Κυριότερες Σχολές)
Στο επίπεδο της πολιτικής φιλοσοφίας και της οικονομικής θεωρίας, οι διακρίσεις είναι ακόμα πιο λεπτές:
1. Ουτοπικός Σοσιαλισμός 💫
Αναπτύχθηκε τον 19ο αιώνα (π.χ., Robert Owen, Charles Fourier).

  • Θεωρία: Πίστευαν ότι ο σοσιαλισμός θα μπορούσε να επιτευχθεί με την ίδρυση μικρών, ιδεώδων κοινοτήτων (φάλαγγες, συνεταιρισμοί), οι οποίες θα λειτουργούσαν ως παράδειγμα για το υπόλοιπο της κοινωνίας, χωρίς να απαιτείται επανάσταση.

2. Επιστημονικός Σοσιαλισμός (Μαρξισμός)
Συνδέεται κυρίως με τον Karl Marx και τον Friedrich Engels.

  • Θεωρία: Βασίζεται στον ιστορικό υλισμό και στην πάλη των τάξεων. Υποστηρίζει ότι ο σοσιαλισμός (ως μεταβατικό στάδιο) και τελικά ο κομμουνισμός (ως άταξη, αχρήματη και ακράτητη κοινωνία) είναι αναπόφευκτα αποτελέσματα της ιστορικής και οικονομικής εξέλιξης, που θα επιτευχθούν μέσω της προλεταριακής επανάστασης.

3. Αναρχοσοσιαλισμός (Αναρχισμός) Ⓐ
Συνδέεται με στοχαστές όπως ο Mikhail Bakunin και ο Pierre-Joseph Proudhon.

  • Θεωρία: Απορρίπτει όχι μόνο τον καπιταλισμό αλλά και κάθε μορφή κράτους και ιεραρχίας. Επιδιώκει μια κοινωνία βασισμένη σε ελεύθερους συνεταιρισμούς, αυτοδιαχείριση και αμοιβαία βοήθεια, χωρίς καμία κεντρική εξουσία.

4. Φαβιανός Σοσιαλισμός (Fabianism)
Αναπτύχθηκε στη Μεγάλη Βρετανία στα τέλη του 19ου αιώνα.

  • Θεωρία: Υποστηρίζει ότι ο σοσιαλισμός πρέπει να επιτευχθεί σταδιακά, μέσω δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων και νομοθεσίας, αντί για επανάσταση. Το κίνημα αυτό επηρέασε βαθιά τη Σοσιαλδημοκρατία και το Εργατικό Κόμμα (Labour Party) της Βρετανίας

5. Συνδικαλισμός (Syndicalism)

  • Θεωρία: Θεωρεί ότι τα εργατικά συνδικάτα είναι ο βασικός μοχλός για την κοινωνική αλλαγή και ότι η σοσιαλιστική κοινωνία πρέπει να οργανωθεί γύρω από τις συνδικαλιστικές ενώσεις (συνδικάτα) που θα διαχειρίζονται την παραγωγή (Gemini 7 Οκτωβρίου 2025).

[2] Ο όρος “Καπιταλισμός χωρίς Αντίδοτο” δεν είναι του Eric Hobsbawm, ο Βρετανός μαρξιστής ιστορικός Eric Hobsbawm είχε χρησιμοποιήσει τον όρο “Καπιταλισμός χωρίς Εναλλακτική” (There Is No Alternative – TINA), για να περιγράψει την επικράτηση της νεοφιλελεύθερης αντίληψης μετά την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης, ότι δηλαδή ο καπιταλισμός είναι το μόνο βιώσιμο οικονομικό σύστημα. Ο όρος “Καπιταλισμός χωρίς Αντίδοτο” είναι μια εξέλιξη ή μια συγκεκριμενοποίηση αυτής της γενικότερης κριτικής, εστιάζοντας στην έλλειψη ρυθμιστικών και κοινωνικών μηχανισμών (Gemini 7 Οκτωβρίου 2025).