Σημείωση Ξαστεριάς: Σήμερα, ανήμερα της 3ης Δεκεμβρίου που έχει χαρακτηριστεί “Παγκόσμια ημέρα ατόμων με αναπηρία”, επιλέξαμε να φιλοξενήσουμε το άρθρο του Γιάννη Χουβαρδά, προέδρου του Συλλόγου Κινητικά Αναπήρων Σερρών, το οποίο αναδημοσιεύουμε από το militaire.gr. Το άρθρο, στέκοντας απέναντι στην αναπαραγωγή των κυρίαρχων προσεγγίσεων, αναδεικνύει με απλό και κατανοητό τρόπο για ποιο λόγο το θέμα της αναπηρίας είναι υπόθεση κοινωνική και όχι ιδιωτική. Διότι τα όσα βήματα – έστω ανεπαρκή – είχαν γίνει τις περασμένες δεκαετίες, χάνονται με αλματώδεις ρυθμούς μέσα από την ανέχεια και την περιθωριοποίηση των ατόμων ΑΜΕΑ, ακολουθώντας την πτωτική πορεία διαβίωσης όλου του υπόλοιπου πληθυσμού, ενώ οι παράγοντες της πολιτείας επιμένουν σε φιέστες εντυπωσιασμού προβαίνοντας μονίμως σε ανέξοδες υποσχέσεις και συγγνώμες. Η αναπηρία, όπως γράφει και ο αρθρογράφος, δεν είναι ιδιωτική υπόθεση και η αντιμετώπισή της με κοινωνικούς όρους είναι απαραίτητη για την πρόοδο της κοινωνίας.

του Γιάννη Χουβαρδά
Πρόεδρος του Συλλόγου Κινητικά Αναπήρων Σερρών,
Διεθνολόγος-Πολιτικός Επιστήμονας

Το παρόν κείμενο θέλει να συμβάλλει στον αγώνα των ΑμεΑ για μία καλύτερη ζωή. Στόχος του είναι η κατάδειξη της ανεπάρκειας των κυρίαρχων κοινωνικά αντιλήψεων σε αυτό το σκοπό, αλλά και η τεκμηρίωση της αναγκαιότητας και ρεαλιστηκότητας μιας άλλης προσέγγισης. Η τελευταία, αποπειράται, όχι με βάση την ηθική, το Δίκαιο και τη θέληση των υποκειμένων, αλλά βάσει των αναγκών και των συμφερόντων τους, στο πλαίσιο της υπάρχουσας ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και των περιορισμών που θέτουν οι υφιστάμενες κοινωνικές σχέσεις. Η «ταλαιπωρία» του αναγνώστη από την έκταση, το ύφος και τη γλώσσα του κειμένου είναι αναπόφευκτη απ’ αυτή την άποψη, παρά την προσπάθεια που έγινε για το αντίθετο. Μακάρι, οι ΑμεΑ και όσοι υποστηρίζουν τον αγώνα μας να αποζημιωθούν για τον κόπο της ανάγνωσης του.

H 3η Δεκεμβρίου έχει χαρακτηριστεί “παγκόσμια ημέρα ατόμων με αναπηρία (ΑμεΑ)”. Οι βαθμίδες του κράτους, φιλάνθρωποι, ΜΚΟ, εταιρείες, πρόσωπα βιτρίνα ΑμεΑ, σύλλογοι ΑμεΑ, οργανώνουν εκδηλώσεις για τον εορτασμό της. Ως οφέλη αυτών προβάλλονται «η ανάδειξη προβλημάτων των ΑμεΑ», «η γνωριμία μας με την κοινωνία», «η κατανόηση μας από την πολιτεία», γενικά «η ώθηση της συμπερίληψης μας». Είναι όμως όντως έτσι;

Συνήθως, οι εκδηλώσεις αυτές ακολουθούν δύο προσεγγίσεις. Η «σύγχρονη», βλέπει τα ΑμεΑ ως «ήρωες που παραδίδουν μάθημα στην κοινωνία», καθώς επιμένουν να μετέχουν σε ορισμένες πτυχές της κοινωνικής ζωής (σπουδές). Η παραδοσιακή, μας αντιμετωπίζει ως όντα καημένα-εξαρτημένα από την «ανθρωπιά» τρίτων. Συνεπώς, ο οίκτος και ο «θαυμασμός» ξεχωρίζουν ως τα δύο άκρα στο φάσμα των αντιλήψεων για τα ΑμεΑ στην πλειοψηφία των περιπτώσεων του εορτασμού της 3ης Δεκεμβρίου.

Ωστόσο, οι δύο προσεγγίσεις έχουν κοινό σημείο αναφοράς. Οι ιατρικές βλάβες, δηλαδή η βάση της αναπηρίας, θεωρούνται θέμα που αφορά μεμονωμένα άτομα. Επίσης η βλάβη εκτιμάται ως κύρια, αν όχι αποκλειστική, αιτία της δύσκολης καθημερινότητας των ΑμεΑ, δίχως η τελευταία να σχετίζεται με το όλο περιβάλλον διαβίωσης τους και κυρίως με την οικονομική τους κατάσταση. Η επιβίωση και η υπέρβαση των εμποδίων που θέτει η ιατρική βλάβη στην καθημερινότητα, επαφίεται στον ατομικό-οικογενειακό μας «αγώνα». Η κοινωνία γίνεται αντιληπτή ως εξωτερικός παρατηρητής της «αρένας», όπως καταλήγει η ζωή μας. Προϊόν αυτού του «θεάματος» είναι ο οίκτος ή/και ο «θαυμασμός» του κοινού για τους πρωταγωνιστές. Ως εκ τούτων, οι δύο προσεγγίσεις είναι τελικά οι ακραίες πλευρές της αντίληψης που θέλει την αναπηρία ιδιωτικό θέμα.

Βεβαίως, η τελευταία έχει οικονομική βάση και εδράζεται σε ταξικά συμφέροντα. Εάν η αναπηρία είναι ιδιωτικό θέμα, τότε το κράτος απαλλάσσεται ευθυνών απέναντι μας. Η  «στήριξη» που προσφέρει κάθε φορά επαφίεται στην «ανθρωπιά» του και αναπόφευκτα μπαίνει στο «ζύγι» με άλλες προτεραιότητες. Οι ανάγκες της εθνικής οικονομίας, δηλαδή τα κέρδη των εταιρικών ομίλων που κυριαρχούν στην αγορά, καθορίζουν τα όρια της. Η λογική κόστους-οφέλους είναι το μέτρο της. Οι πολιτικές για την αναπηρία πρέπει να είναι δημοσιονομικά βιώσιμες και ανταποδοτικές. Επόμενα, η λογική που θέλει την αναπηρία ιδιωτικό ζήτημα απορρέει από τα συμφέροντα του κεφαλαίου και των οικονομικά ισχυρών.

Αντίστοιχα, οικονομική βάση έχουν οι ακραίες εκφάνσεις της. Ο «ήρωας» ΑμεΑ ταιριάζει με πολιτικές που τον θέλουν καταναλωτή και υπό προϋποθέσεις εργαζόμενο. Οι ανάγκες του και η πρόοδος της τεχνολογίας τον καθιστούν «στόχο» εταιρειών που εμπορεύονται υπηρεσίες/προϊόντα σχετικά με την υγεία και την αναπηρία ή στηρίζονται στην τηλεργασία ή επιδιώκουν τρόπους απορρύθμισης των εργασιακών σχέσεων. Ιδιαίτερα σε περιόδους δημοσιονομικής επέκτασης, η όλη αγορά που δημιουργείται γύρω από την αναπηρία είναι ευκαιρία για την επένδυση κεφαλαίων και τη μείωση μελλοντικά του κόστους διαχείρισης των ΑμεΑ από το κράτος. Αντίθετα, ο «καημένος» ΑμεΑ συμβαδίζει με πολιτικές που τον θέλουν να ζει από την κρατική «ελεημοσύνη». Σε εποχές δημοσιονομικής στενότητας ή «επειγόντων προτεραιοτήτων», όπως ο πόλεμος, το κράτος ιεραρχεί τη συγκράτηση /μείωση των δαπανών για την αναπηρία. Σε αυτή τη βάση, ο οίκτος και ο «θαυμασμός» για τους ΑμεΑ αναπαράγονται ως κυρίαρχες κοινωνικές προσεγγίσεις.

Τελικά, το μείγμα οικονομικής πολιτικής που θα ακολουθηθεί θα ωθήσει την αντίληψη που  θέλει την αναπηρία ιδιωτική υπόθεση προς το ένα ή το άλλο άκρο του φάσματος της. Ένα μείγμα «θαυμασμού» και οίκτου θα κυριαρχήσει στην κοινωνία. Η τελευταία μέσα σε αυτό θα πειστεί, ότι «όλα είναι δυνατά αν υπάρχει θέληση» («θαυμασμός»), αλλά και ότι «στη ζωή υπάρχουν και πολύ χειρότερα» (οίκτος). Μία συλλογιστική που απόνομιμοποιεί την από μέρους της γκρίνια για τη δική της καθημερινότητα και επιτρέπει μια πιο «αισιόδοξη» προσέγγιση για τη ζωή. Η εξουσία θα φροντίσει να επωφεληθεί της κατάστασης. Σε αυτό το πλαίσιο, το ερώτημα είναι αν ο ρόλος του «ήρωα-καημένου», που δέχονται μέλη της «κοινότητας» μας, απαντά στις ανάγκες της τεράστιας πλειοψηφίας των ΑμεΑ το 2024;

Η παρουσίαση των δυνατοτήτων που υπάρχουν στο σύγχρονο κόσμο είναι καίρια σε αυτό το σημείο. Οι τελευταίες ορίζονται από την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Όχι από το πως ο «άνθρωπος» χειρίζεται την ανάπτυξη τους. Σήμερα, γονιδιακές θεραπείες, τεχνητή νοημοσύνη, τρισδιάστατοι εκτυπωτές, ρομποτικά μηχανήματα, 5G δίκτυα, γενικά η ανάπτυξη της γνώσης-επιστήμης-τεχνολογίας, αλλά και της τεχνικής-εργασίας μπορούν να διασφαλίσουν στους ΑμεΑ ή να τους προσφέρουν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ ότι στις αρχές του 21ου αιώνα: α) Αυτόνομη διαβίωση β) Εργασία γ) Εκπαίδευση δ) Κοινωνική ζωή ε) Σεξουαλικές/ερωτικές σχέσεις. Σε όλες τις πτυχές της ζωής που κρίνεται πραγματικά ο βαθμός αναπηρίας ενός ατόμου, τα εμπόδια που θέτουν οι ιατρικές βλάβες μπορούν να αρθούν ή να περιοριστούν σημαντικά. Αντίστοιχα, η πρόληψη-αποκατάσταση-διαχείριση της βλάβης γίνεται πιο εύκολη σε όλο και περισσότερες περιπτώσεις. Ακόλουθα, η αντικειμενική βάση για την ικανοποίηση των βασικών ανθρώπινων αναγκών μας και άρα για την ουσιαστική, όχι τυπική, κοινωνική μας ισοτιμία και για το ξεπέρασμα αναχρονιστικών για τους ΑμεΑ στερεοτύπων, έχει σχηματιστεί σε εντυπωσιακά επίπεδα.

Αντίστοιχα, οι σύγχρονες ανάγκες των ΑμεΑ προκύπτουν απ’ αυτήν την εξέλιξη. Δωρεάν /υψηλού επιπέδου υπηρεσίες υγείας/αποκατάστασης, δωρεάν/αξιοπρεπείς υπηρεσίες για την αυτόνομη διαβίωση μας στο σπίτι μας ή αν είναι απαραίτητο σε κοινωνικές δομές, η ουσιαστική/πλήρη ένταξη μας στην παραγωγική διαδικασία με τους όρους που επιβάλλει η κάθε ιατρική βλάβη, η καθολική συμμετοχή μας στην ενιαία εκπαίδευση και αν αυτό είναι αντικειμενικά αδύνατο σε μία υψηλού επιπέδου ειδική αγωγή, η αναμόρφωση του αστικού περιβάλλοντος βάσει των τεχνολογικών καινοτομιών, η μέγιστη πολιτειακή στήριξη των ζευγαριών που συμπεριλαμβάνουν ΑμεΑ, μπορούν να εντοπιστούν ως αναγκαιότητες για τους ΑμεΑ στη σύγχρονη εποχή. Ως συνέπεια, το επίπεδο διαβίωσης μας κρίνεται από το βαθμό που ικανοποιούνται αυτές και άλλες αντίστοιχες ανάγκες.

Υπό αυτό το πρίσμα λοιπόν, ποια είναι η κατάσταση των ΑμεΑ σήμερα; Η ιδιωτικοποίηση /εμπορευματοποίηση των δομών δημόσιας υγείας, πρόνοιας και κοινωνικής μέριμνας, η απαξίωση της δημόσιας εκπαίδευσης και ειδικής αγωγής, η ακρίβεια, οι πλειστηριασμοί πρώτης κατοικίας, η ανυπαρξία μέτρων για την ένταξη μας στην εργασία, η υποταγή του αστικού-πολεοδομικού περιβάλλοντος σε δημοσιονομικές-κερδοσκοπικές σκοπιμότητες του κράτους και των ιδιωτών, οδηγούν σε δραματική επιδείνωση του βιοτικού επιπέδου και στην αγωνία της επιβίωσης τη συντριπτική πλειοψηφία των συναδέλφων. Το κόστος για φάρμακα, εξετάσεις, θεραπείες, θέρμανση, ηλεκτρικό, δηλαδή για ζωτικά ζητήματα για τους ΑμεΑ είναι υπέρογκο. Η αγορά υπηρεσιών για τη διεκπεραίωση ζωτικών αναγκών (υγιεινή), αλλά και προϊόντων σχετικών με την αναπηρία (αμαξίδια, μετατροπές στο σπίτι) είναι πανάκριβη. Η πρόσβαση μας στις αστικές-υπεραστικές συγκοινωνίες είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Η ανεργία είναι σχεδόν καθολική για τους ΑμεΑ, ενώ ξεπερνά τα επίπεδα των δεκαετιών 80-90. Τα ενιαία και ειδικά σχολεία θέλουν εξοπλισμό, υποδομές, στελέχωση. Η μετακίνηση μας στο αστικό περιβάλλον είναι μόνο μερικώς δυνατή και μόνο στο κέντρο των πόλεων. Η πρόσβαση μας στα καταστήματα είναι άξια λόγου, μόνο αν αποτελούμε σημαντικό τμήμα της γενικής τους κατανάλωσης (φαρμακεία). Αποτέλεσμα όλων αυτών είναι το πισωγύρισμα και στις πέντε βασικές πτυχές της ανθρώπινης ζωής που εκτέθηκαν παραπάνω. Τα ανεπαρκή και πάντοτε αναντίστοιχα με τις ανάγκες βήματα που έγιναν ως το 2008 χάνονται με αλματώδεις ρυθμούς. Σε αυτή τη βάση, η εξάρτηση των αδύναμων οικονομικά ΑμεΑ από τρίτους και η ανέχεια και η περιθωριοποίηση τους μεγαλώνουν, ενώ ακόλουθα διαιωνίζονται στερεότυπα και επανεμφανίζονται περιστατικά μισαναπηρισμού.

Σε αυτό το φόντο, οι εκδηλώσεις οίκτου-«θαυμασμού» για τους «καημένους»-ήρωες ΑμεΑ καταλήγουν μία αντιδραστική φιέστα. Η πολιτεία προβαίνει σε ανέξοδες υποσχέσεις και συγγνώμες. Οι ΑμεΑ αριθμούν εμπόδια που ξεπέρασαν στη ζωή τους. Όλοι φεύγουν χαρούμενοι. Οι πρώτοι γιατί έδειξαν ότι νοιάζονται. Οι δεύτεροι διότι πρόβαλλαν τον ατομικό αγώνα τους. Η κοινωνία, όντας κατευθυνόμενη-εκπαιδευμένη να εστιάζει στο θέαμα, θα προσπεράσει τα συλλογικά προβλήματα των ΑμεΑ, που ίσως εκτέθηκαν. Τα βλέμματα θα μείνουν στο δράμα/«κουράγιο» των «πρωταγωνιστών», ενώ η «ανθρωπιά» που θα εκφράσουν οι πολιτικάντηδες, όχι απλά θα ξεπλύνει τις «αμαρτίες» τους, αλλά θα τους βάλει στη λαμπερή εικόνα. Έπειτα, τα φώτα θα σβήσουν και η πλειοψηφία των ΑμεΑ, φρεσκοταϊσμένη με νέες υποσχέσεις και ηρωικά αφηγήματα, θα μείνει μόνη με το θηρίο της διαχείρισης της αναπηρίας και με μια όντως ηρωική καθημερινότητα που κανείς ποτέ δεν πρόκειται να της αναγνωρίσει/ανταμείψει.

Παρόλα αυτά, η αναπηρία είναι κοινωνικό, όχι ιδιωτικό θέμα. Ιατρικές βλάβες μπορούν να συμβούν σε όλους. Η αποκατάσταση και η διαχείριση τους στην καθημερινότητα εξαρτάται σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό από την πρόσβαση του «ιδιοκτήτη» τους στα επιτεύγματα του πολιτισμού. Η τελευταία καθορίζεται από τη θέση του ατόμου στις οικονομικές σχέσεις κάθε κοινωνίας. Το κράτος, ως εκφραστής αυτών των σχέσεων, έχει τον κρίσιμο ρόλο για τους όρους με τους οποίους θα δώσουμε τη μάχη με την αναπηρία. Στην πραγματικότητα, κοινωνία, κράτος και ΑμεΑ είμαστε μέρος της ίδιας «αρένας», άσχετα αν το κράτος επιλέγει να σταθεί απέναντι μας.

Αυτό γίνεται πιο έκδηλο σήμερα, με την παρούσα ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων. Η πρόσβαση στις βέλτιστες υπηρεσίες αποκατάστασης/υγείας, η αυτόνομη διαβίωση, η ένταξη στην παραγωγή, η εκπαίδευση και γενικά η συμπερίληψη των ΑμεΑ, θα δώσει στο κοινωνικό σύνολο νέους παραγωγικούς, υλικούς-ανθρώπινους, πόρους, θα επιτρέψει πιο ορθολογική χρήση των υφιστάμενων, θα του δώσει νέα δημιουργικότητα. Αντίστοιχα η ανασφάλεια των αδύναμων οικονομικά ανθρώπων για το ενδεχόμενο ενός σοβαρού προβλήματος υγείας θα μειωθεί. Έτσι, η αντιμετώπιση της αναπηρίας με κοινωνικούς όρους είναι απαραίτητη για την πρόοδο της κοινωνίας.

Όμως, οι πολιτικές που υπαγορεύονται από το κέρδος ή την «ανθρωπιά» αδυνατούν να κινηθούν σε αυτό το δρόμο. Η χρήση των νέων καινοτομιών από τους ΑμεΑ είναι σταθερά κερδοφόρα μόνο για το μέρος της αγοράς, που πουλά σχετικές υπηρεσίες/προϊόντα και «αγοράζει» σχετικές κρατικές επιδοτήσεις, ενώ για το σύνολο του κεφαλαίου είναι μόνο μακροπρόθεσμα ανταποδοτική. Το αποτέλεσμα είναι η μερική μόνο ένταξη των νέων καινοτομιών στη ζωή των ΑμεΑ, η οποία διακόπτεται όταν το κεφάλαιο έχει άμεση ανάγκη από κρατικές οικονομικές ενέσεις. Αντίστοιχα η «ανθρωπιά» υφίσταται μόνο αν οι κρίσιμες για την αναπαραγωγή του κράτους προτεραιότητες εκπληρωθούν. Η κάθε κυβέρνηση θα «ελεήσει» τους ΑμεΑ μόνο μετά την εξυπηρέτηση των ισχυρών συμφερόντων, στα οποία  στηρίζεται, και με ότι «περίσσεψε». Συνεπώς, η κοινωνική πρόοδος και τα συμφέροντα των ΑμεΑ μπορούν να συναντήσουν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, μόνο αν χειραφετηθούν από τα συμφέροντα των μεγάλων εταιρειών, των δορυφόρων τους και των μηχανισμών του κράτους, και μονό αν ταυτιστούν με τις ανάγκες των αδύναμων, ΑμεΑ και μη, στρωμάτων, ιδίως της εργατικής τάξης που είναι και ο παραγωγός του πολιτισμού.

Προφανώς, ο ρόλος του «ήρωα»-καημένου ΑμεΑ δεν ανταποκρίνεται σε αυτό. Ο «ήρωας» είναι πολύ δυνατός για να χρειάζεται κοινωνική/κρατική στήριξη και η τελευταία θεωρείται φορέας αναπαραγωγής στερεοτύπων. «Οι ικανοί θα προοδεύσουν» είναι η λογική του. Ο καημένος κρίνεται ανίκανος για ισότιμη ένταξη στην κοινωνία. «Οι αδύναμοι υπομένουν» είναι ο τρόπος ζωής του, ενώ αποδέχεται μοιρολατρικά τα κρατικά «ψίχουλα». Η αναπηρία εκλαμβάνεται ως ατομική υπόθεση, τόσο στην «ηρωική» όσο και στη μίζερη έκφανση της. Αντίθετα, η αντιμετώπιση της με κοινωνικούς όρους απαιτεί ένα άλλο πλαίσιο. Η ανάδειξη των δυνατοτήτων που υπάρχουν σήμερα για την κάλυψη των αναγκών μας και την ισότιμη κοινωνική μας ένταξη, μέσω των κατάλληλων κρατικών πολιτικών, πρέπει να ιεραρχηθεί. Συνακόλουθα, το προφίλ του ΑμεΑ που διεκδικεί στην πράξη ίσα κοινωνικά δικαιώματα, μέσα σε αντίξοες συνθήκες, ανταποκρίνεται πολύ καλύτερα σε αυτό το στόχο.

Πηγή: militaire.gr