της Τζένης Μπακαλούμα

Ο κάθε άνθρωπος στην κάθε εποχή του θεωρεί ότι καλύτερη εποχή για τον άνθρωπο ήταν η προηγούμενη από αυτόν εποχή του, πιστεύοντας ότι στο παρελθόν υπήρχαν αξίες και αρχές, και ότι οι άνθρωποι συμπεριφέρονταν καλύτερα. Είναι αλήθεια, όμως, αυτή η σκέψη; Αν στο παρελθόν οι άνθρωποι είχαν αρχές και αξίες, δεν θα γίνονταν ούτε ο Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος, ούτε ο Δεύτερος, ούτε εμφύλιοι, ούτε δικτατορίες, ούτε θα υπήρχε ένας Μεσαίωνας χιλίων ετών με διάχυτο τον φόβο και υποταγή στον εκάστοτε Βασιλιά, Αυτοκράτορα και Πάπα. Οι αρχές και οι αξίες, που μνημονεύονται από τους σημερινούς ανθρώπους, δεν υπήρχαν ούτε στα πλαίσια της θρησκείας, που υποτίθεται ότι πρεσβεύει την καλοσύνη και την αγαθοεργία, αφού η Καθολική Εκκλησία εφάρμοζε την Ιερά Εξέταση, προκαλώντας βασανιστήρια ακόμα και θάνατο σε ανθρώπους, που απλώς ήταν διαφορετικοί. Όχι, δεν υπήρξαν ποτέ οι αξίες της ανθρωπιάς, της αποδοχής, του σεβασμού της διαφορετικότητας, της ελευθερίας, της καλοσύνης, της ευγνωμοσύνης, της εκτίμησης, της προσφοράς, της αγάπης. Μονάχα, κάποιοι άνθρωποι ξεχώριζαν από τον γενικό βούρκο της απανθρωπιάς, της κακότητας και της εχθρότητας απέναντι στα άλλα όντα. Μονάχα, μερικοί άνθρωποι τόλμησαν να μιλήσουν και να γράψουν για όλη την ηθική ακαθαρσία, και αυτοί έμειναν διαχρονικοί μέχρι σήμερα, γινόμενοι εμπνευστές για τους επόμενους κατοίκους της Γης.

Ο Agamben* θεωρεί ότι, μέσα στα πλαίσια της πανδημίας, το καίριο ερώτημα είναι «σε ποιο σημείο είμαστε». Είμαστε στο σημείο, όπου ανήθικες και παράνομες πράξεις, όπως η απάτη (μικρή και μεγάλη), το ψεύδος, η εκμετάλλευση, η κλοπή, η υποκρισία, η συκοφαντία, ακόμα και η εγκληματικότητα των πλουσίων, των ευνοούμενων και των κυβερνώντων (φανερών και μη), όχι απλώς γίνονται ανεκτές, αλλά και επιβραβεύονται. Ο ένας απατεώνας επιβραβεύει τον άλλον και ο λαός παρακολουθεί με θαυμασμό και δέος. Αυτό ονομάζεται Θέατρο του Διεφθαρμένου και Αρρωστημένου Παραλόγου του 21ου αιώνα.

Η αρετή, η ανθρωπιά και η δικαιοσύνη στριμώχνονται πάντα στο περιθώριο των σελίδων της Ιστορίας. Αντιθέτως, είναι γεμάτες οι σελίδες της από την απληστία, τον θυμό, τον φθόνο, την δίψα για εξουσία και χρήμα, και την αλαζονεία. Όλοι τα γνωρίζουν αλλά αρνούνται να τα παραδεχθούν. Τόπος Ανομίας είναι ολόκληρος ο πλανήτης και με την Παγκοσμιοποίηση, η Ανομία συγχρονίστηκε καλύτερα και έγινε πιο οργανωμένη. Σε ένα ίσως άσκοπο ταξίδι, αλλά γεμάτο νόημα, προς αναζήτηση της Ηθικής βρίσκονται κάποιοι άνθρωποι, ψυχικά συντονισμένοι, αλλά ελάχιστα οργανωμένοι. Μάταια παλεύουν για την αναβίωση της αξίας της ελευθερίας, αφού στα γονίδια του ανθρώπινου είδους είναι καταγεγραμμένος ο φόβος, και ο φόβος της ελευθερίας. Συνεπώς, οι άνθρωποι προτιμούν να παραδίδουν την ελευθερία τους για χάρη της ασφάλειάς τους.

Δεσμευμένοι και δεσμεύοντες έχουν την ίδια κοινή μοίρα, δίχως την συνειδητοποίησή της. Χαμένοι σε φόβους οι μεν και σε ματαιοδοξίες οι δε, σπαταλούν τη γήινη ζωή τους, η διάρκεια της οποίας είναι μικρή. Συζήτηση μέσα στην ίδια την ψυχή του, οφείλει να πράξει ο κάθε άνθρωπος, που έστω μια ελάχιστη συνείδηση τού έχει απομείνει. Ο σκοταδισμός των τελευταίων ετών, επιστήμης και τέχνης, πολιτικής και κοινωνίας, πρέπει να πάψει, μέσω της επίγνωσης, ατομικής και συλλογικής.

Αφού η ζωή στη γήινη σφαίρα είναι παροδική, θα ήταν προτιμότερο να αφήνει ένα λιθαράκι ο καθένας στον κόσμο τούτο, ώστε να γίνεται καλύτερος. Ο κανένας μπορεί να γίνει ο καθένας, ευεργετώντας τον κόσμο. Ο καθένας, όμως, αναγκαστικά γίνεται κανένας, στο τέλος του ταξιδιού του. Οι αρχαίοι Έλληνες, μολονότι είχαν και εκείνοι περιπτώσεις διαφθοράς, αλαζονείας και φόβου, βασική τους επιδίωξη ήταν η υστεροφημία. Τους ενδιέφερε να πεθάνουν ένδοξα, και όχι φοβισμένα και ατιμασμένα. Διακαής πόθος τους ήταν να μείνει καλή η φήμη τους μετά τον θάνατό τους. Στη σύγχρονη Ελλάδα, η λέξη υστεροφημία είναι άγνωστη, και μέσα από τα μάτια των τρομαγμένων από την πανδημία, φαντάζει και παράλογη. Συνεχίζοντας με την αρχαιοελληνική κοσμοθεωρία, εκείνοι οι άνθρωποι του μακρινού παρελθόντος είχαν αίσθηση του μέτρου. Σήμερα, δεν υπάρχει το μέτρο. Οι άνθρωποι φέρονται ως απόλυτοι κυρίαρχοι του κόσμου και των άλλων. Οι ολύμπιοι θεοί, όσο ισχυροί και αν ήταν, είχαν και αυτοί ακόμη όρια. Σέβονταν τους ικέτες, καταλάβαιναν πότε έπρεπε να υποχωρήσει ο θυμός τους ή η επιθυμία τους και δεν φέρονταν ανεξέλεγκτα. Οι αρχαίοι Έλληνες ακόμα και όταν φέρονταν απολυταρχικά και εγωιστικά, συνειδητοποιούσαν το πότε εκτροχιαζόταν η κατάσταση και έπαυαν αυτήν τους την συμπεριφορά. Πίστευαν ότι η Ύβρις, είτε θεού, είτε ανθρώπου, προκαλεί με μαθηματική ακρίβεια την Νέμεση. Δόξα και πλούτη συν αρετή ίσον ασφάλεια. Δόξα και πλούτη μείον αρετή ίσον θανάσιμος κίνδυνος.

Το βασικό στοιχείο του σημερινού, κυρίως δυτικού, κόσμου είναι το θράσος. Οι σύγχρονοι άνθρωποι κυριεύονται από τα πάθη τους και γίνονται ανεξέλεγκτοι. Δεν έχουν όρια στην αλαζονική συμπεριφορά τους. Βλάπτουν δίχως πάντα να το συνειδητοποιούν. Εντούτοις, βλάπτουν, ακόμα και αν το γνωρίζουν ότι οι συμπεριφορές τους είναι επαίσχυντες. Κάποιοι, μάλιστα, έχουν πλήρη γνώση των φαύλων πράξεών τους και όμως συνεχίζουν, από αλαζονεία, με την ψευδαίσθηση ότι βρίσκονται πέρα και πάνω από την Δικαιοσύνη. Συνεχίζουν από θράσος, επειδή πιστεύουν ότι ο κόσμος τους ανήκει. Θεωρούν ότι η πλειοψηφία των ανθρώπων πράττει συμφεροντολογικά και ακριβώς αυτό αποτελεί την μεγάλη δικαιολογία της απενοχοποίησής τους. Οι άνθρωποι του 21ου αιώνα δεν έχουν κάτι, που να φοβούνται, που να σέβονται, που να τιμούν. Ούτε ένας τιμωρός θεός αρκεί, ώστε να περιοριστούν τα ανθρώπινα πάθη. Οι σύγχρονοι θεοί της Γης είναι το χρήμα, η εξουσία και η δόξα. Πάντα κυριαρχούσαν, αλλά σήμερα είναι οι απόλυτοι δυνάστες, και έχοντας εκτοπίσει κάθε αξία και ιδανικό, δεν έχουν κανένα «αντίπαλο δέος». Οι αξίες απουσιάζουν, οι οποίες, όμως, είναι απαραίτητες, προκειμένου να θέτουν αυτές τα όρια στις ανθρώπινες συμπεριφορές. Θα έπρεπε να υπάρχει ο σεβασμός, δίχως φόβο, αλλά από ελεύθερη βούληση. Οι όποιες αξίες υπήρχαν, έστω και σε κάποιο μικρό βαθμό, χάθηκαν, όταν ο ατομικισμός άρχισε να βασιλεύει. Σε μια κοινωνία, που οι άνθρωποι σκέφτονται μόνο τον εαυτό τους, παύουν να σέβονται τους άλλους. Η μεγάλη υπέρβαση, που κρίνεται απαραίτητη για έναν όμορφο κόσμο, είναι να δουν οι άνθρωποι τους εαυτούς τους απελευθερωμένους από την έννοια του εγώ.

*Ο Giorgio Agamben είναι ένας από τους σημαντικότερους σύγχρονους φιλοσόφους. Γεννήθηκε στη Ρώμη το 1942 και σπούδασε Νομική και Φιλοσοφία. Υπήρξε μαθητής του Martin Heidegger.

Η Τζένη Μπακαλούμα είναι Συγγραφέας – Ψυχολόγος, Μέλος του ΕΠΑΜ.