Η προσπάθεια διαμόρφωσης σφαιρών επιρροής, όσο και αν φαντάζει μια προοπτική για το μέλλον, άλλο τόσο υπονομεύεται από το παρόν που υπηρετούν οι κύριες δυνάμεις. 

του Θέμη Τζήμα
Δικηγόρου, δρα δημοσ. δικαίου και πολιτικής επιστήμης ΑΠΘ

Κοσμοδρόμιο, 31/5/2025

Oι τελευταίες κινήσεις Τραμπ σε σχέση με την Ουκρανία, την Κίνα αλλά και τη Μέση Ανατολή δείχνουν πέρα από πολλές άλλες κινήσεις και δηλώσεις, ότι στη σκέψη διαφόρων κύκλων διεθνώς, η ιδέα είναι πως μπορεί να υπάρξει μια εξομάλυνση στον πλανήτη στη βάση μοιρασιάς σφαιρών επιρροής. Ίσως όχι για όλους και σίγουρα όχι ίδιου μεγέθους και αξίας αλλά σφαιρών επιρροής σε κάθε περίπτωση. Οι ΗΠΑ θα κρατήσουν τη μερίδα του λέοντος και κατόπιν η Ρωσία και η Κίνα θα αποκτήσουν δύο διαφορετικές και υπογείως ανταγωνιστικές σφαίρες επιρροής. Η ελπίδα στις ΗΠΑ είναι ότι με έναν αντίστροφο τρόπο θα γίνει ξανά ό,τι είχε συμβεί μεταξύ ΕΣΣΔ και Κίνας, προς όφελος των πρώτων.

Η ιδέα φαντάζει σχεδόν δελεαστική στη γενική της σύλληψη μετά από τη θητεία Μπάιντεν και όχι μόνο. Έχοντας φτάσει πιο κοντά παρά ποτέ σε μια σύγκρουση κατακλυσμιαίου χαρακτήρα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οι σταθερές σφαίρες επιρροής, όσο καταπιεστικές και αν είναι, ακούγονται τουλάχιστον ανακουφιστικές. Η ίδια η ιδέα μιας νέας «Γιάλτας» δεν ακούγεται καθόλου παράλογη επί της αρχής.

Μόνο που τα πράγματα ούτε στο παρελθόν, ούτε στο παρόν είναι τόσο απλά. Η πολιτική της σταθεροποίησης των διεθνών σχέσεων δια της επιβολής σφαιρών επιρροής έχει επιχειρηθεί αρκετές φορές στο παρελθόν αλλά ποτέ σε οικουμενική κλίμακα. Πολλές φορές ξεχνούμε ότι η συμφωνία της Γιάλτας διατηρήθηκε αρκετά ισχυρή στο επίπεδο της Ευρώπης αλλά δε σήμανε σχεδόν τίποτα για τον υπόλοιπο πλανήτη. Ακόμα και στο πιο περιορισμένο ευρωπαϊκό πεδίο, οι αντίστοιχοι μηχανισμοί ιστορικώς ουκ ολίγες φορές αποδείχτηκαν ασταθείς ιδίως σε βάθος χρόνου.

Το πρόβλημα όμως πέρα από τις ιστορικές του καταβολές έχει ειδικές σημερινές διαστάσεις. Αυτό το οποίο περιγράφεται ή υπονοείται ως σφαίρες επιρροής αφορά μόνο το εποικοδόμημα των διακρατικών σχέσεων και μάλιστα των ζητημάτων τα οποία σχετίζονται με τα θέματα της ειρήνης και του πολέμου. Πρόκειται για καταφανώς σημαντικά ζητήματα αλλά μόνο για το εποικοδόμημα.

Αυτό το οποίο όλος ο εν λόγω σχεδιασμός αγνοεί είναι οι μετασχηματισμοί του παγκοσμίου καπιταλισμού. Η διαμόρφωση σφαιρών επιρροής απαιτεί μια ορισμένη σταθερότητα στο επίπεδο της οικονομικής βάσης. Δεν είναι τυχαίο ότι το πλέον σταθερό σύστημα ήταν αυτό μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ. Ο μη ανταγωνισμός των κεφαλαίων μεταξύ τους λόγω διαφορετικών συστημάτων επέτρεπε σχετικώς σταθερές ρυθμίσεις στο εποικοδόμημα. Σήμερα τίποτε από όλα αυτά δεν ισχύει. Η στρατηγική του ενός κόσμου με τρεις κύριες δυνάμεις, δηλαδή τις ΗΠΑ, την Κίνα και τη Ρωσία υπονομεύεται από το γεγονός ότι είναι καπιταλιστικές (και μάλιστα σε έναν αρρύθμιστο καπιταλισμό) και οι τρεις.

Δεν υπάρχει καμιά κατατεθειμένη πρόταση για έναν έστω άτυπο, διεθνή κεϋνσιανισμό, για νέες μορφές διεθνούς οικονομικής οργάνωσης και συγκρότησης. Η μορφή οικονομικής οργάνωσης την οποία ευαγγελίζεται στην πραγματικότητα ο Τραμπ συνιστά μια περιορισμένη μετάβαση από παγκόσμιο σύστημα σε παγκόσμια αυτοκρατορία (ή κάτι ενδιάμεσο σε κάθε περίπτωση) με βάση την οποία οι ΗΠΑ θα συλλέγουν τις «προσόδους» από την παγκόσμια ισχύ και επιρροή τους. Ο εκβιασμός και οι διαπραγματεύσεις γύρω από τους δασμούς αποτελούν μια χαρακτηριστική συμπεριφορά Ντόναλντ Τραμπ. Το ίδιο και η πολιτική του σε σχέση με την Ουκρανία μέχρι ενός σημείου. Από τις μεγαλόστομες διακηρύξεις έχουμε περάσει στη συνέχιση του πολέμου παρά τα θετικά μηνύματα των αρχικών διαπραγματεύσεων. Την ίδια στιγμή μάλιστα, ηγέτες της Ε.Ε. πρωταγωνιστούν σε δηλώσεις περί πληγμάτων βαθιά μέσα στα ρωσικά εδάφη, προβοκάροντας περαιτέρω την κατάσταση.

Πρόκειται για διαφορετικές εκδοχές του ίδιου προβλήματος: δεν υπάρχει καμία σταθερή ρύθμιση η οποία μπορεί όντως να περιορίσει τον ενδοκαπιταλιστικό ανταγωνισμό ούτε στη βάση ούτε στο εποικοδόμημα. Το μόνο το οποίο υπάρχει είναι επιμέρους συσχετισμοί δύναμης. Αυτοί όμως δε διαμορφώνουν σταθερές σφαίρες επιρροής. Τα κινεζικά κεφάλαια δεν μπορούν παρά να είναι εν τέλει επεκτατικά. Και τα αμερικανικά κεφάλαια το ίδιο. Η προσπάθεια Τραμπ την οποία πολλοί υποστηρίζουν και σε άλλα κράτη συμπεριλαμβανομένης της Ρωσίας είναι καταδικασμένη ακόμα και αν με κάποιο τρόπο αρχικώς εισέλθει σε μια διαδικασία υλοποίησης. Ο πλανήτης του παγκόσμιου και παγκοσμιοποιημένου, αρρύθμιστου καπιταλισμού δεν μπορεί να αντέξει στο μακρύ χρόνο σφαίρες επιρροής. Θα τις γκρεμίσει ο ίδιος ο καπιταλισμός. Η σύγκρουση και όχι η συνεννόηση είναι η φύση του. Η προσπάθεια διαμόρφωσης σφαιρών επιρροής, όσο και αν φαντάζει μια προοπτική για το μέλλον, άλλο τόσο υπονομεύεται από το παρόν το οποίο υπηρετούν οι κύριες δυνάμεις.

Πηγή: Κοσμοδρόμιο